SENGKALAN

sengkalan adalah angka tahun yang disimbolkan dengan kata-kata, gambar, atau benda.

Sengkala dapat terwujud, karena dalam budaya Jawa masing-masing benda, sifat, atau kondisi alam memiliki angka.

 Menurut jenisnya sengkalan dibagi menjadi 3

1.       Sengkalan lamba yaitu sengkalan yang menggunakan kata-kata sing prasaja. Contoh buta, lima, naga, siji ketika dirangkai menjadi 5581, yang artinya tahun 1855

2.       Sengklan miring yaitu sengkalan yang mengggunakan kata-kata miring (seperti) atau watak segkalan lamba. Contohnya Lungiding Wasita Ambuka Bawana (1975)

Þ     Kata “lungid” yang maknanua tajam, yang dimaksudkan disini tajamnya “Gaman” (golok). Gaman mempunyai watak 5

Þ     Kata “wasita” maknaya Pituduh (pitutur jati) pituduh ini ada sangkut pautnya dengan perkataan sespuh/dewa/orang hebat. Wiku atau pandita mempunyai watak 7

Þ     Kata “ambuka” yang dimaksud disini adalah pintu atau gapura yang mempunyai watak 9

Þ     Kata “ Bawana” yang dimaksud disini adalah bumi, yang mempunyai watak 1

3.       Sengkalan memet yaitu sengkalan yang dibuat tidak menggunakan kalimat melainkan gambar, reca, candi, gedong dll. Contoh “Dik (buta) gajah tinunggalan jalma, maknane 1785 (buta: 5, gajah: 8, tinunggangan: 7, janma=1)

 

bila diterjemahkan dalam bahawa jawa seperti ini
Sengakalan yaiku unen-unen utawa tembung pepaten utawa gambar utawa wewujud lan nemu teges angkaning taun.

Ø  Miturut jinisé

Miturut jinisé sengkalan dipérang dadi telu, ya iku:

1. Sengkalan lamba, ya iku sengkalan sing migunakaké tembung-tembung sing prasaja. Tuladha: Buta (5) lima (5) naga (8) siji (1), dadi angkané 5581 lan tegesé taun 1855.
2. Sengkalan miring, ya iku sengkalan sing migunakaké tembung-tembung miring sakawatek sengkalan lamba. Tuladha: Lungiding Wasita Ambuka Bawana (1975).
Baca juga DONGENG SAKING BANYUMAS
• Tembung "lungid" maknané "landhep", sing dikarepaké landheping "gaman". Gaman duwé watek 5.
• Tembung "wasita" maknané "pitutur jati", pitutur iku ana gegayutané karo resi, wiku utawa pandhita sing nduwé watek 7.
• Tembung "Ambuka", sing dikarepaké "lawang" utawa "gapura" sing nduwé watek 9.
• Tembung "Bawana", sing dikarepaké "bumi" sing nduwé watek 1.
3. Sengkalan memet, ya iku sengkalan sing digawé ora nganggo ukra nanging awujud gambar, reca, candhi, gedhong lan sapanunggalané. Tuladha: Dik (buta) gajah tinunggangan jalma, maknané 1785 (buta=5, gajah=8, tinunggangan=7, jalma=1).

Ø  Dibawah ini hal-hal yang berakiatan dengan watak setiap kata.

                       1.         Watak 1 ( siji )

ü  Tunggal : Berkumpul, Satu

ü  Gusti : Raja, Ratu, Allah

ü  Janma : orang baik, manusia terpelajar

ü  Semedi : bertapa, berkhalwat

ü  Badan : raga

ü  Nabi : nabiyullah, pusar

ü  Rupa : jenis

ü  Maha : lebih, sangat,sengaja

ü  Budha : sang Budha Gautama, Budi

ü  Niyata : nyata, benar-benar

ü  Luwih : lebih, luar biasa

ü  Pamase : raja

ü  Wong : orang, manusia

ü  Buweng : bulatan, lingkaran

ü  Rat : dunia, alam semesta

ü  Lek : hari pertama, bulan

ü  Iku : itu, ekor

ü  Surya : matahari

ü  Candra : bulan

ü  Kartika : bintang

ü  Urip : hidup

ü  Ron : daun

ü  Eka : Satu

ü  Prabu : raja, bertanggungjawab, pantas

ü  Kenya : gadis

ü  Nekung : bertapa

ü  Raja : raja

ü  Putra : anak

ü  Sasa : bintang, cepat

ü  Dhara : bintang, gadis, perut.

ü  Peksi : burung

ü  Dara : merpati, perut

ü  Tyas : hati, perasaan

ü  Wungkul : utuh, lengkap

ü  Sudira : berani

ü  Wani : mau, berani

ü  Hyang : dewa, Allah, Tuhan

ü  Budi : pikiran, pemikiran

ü  Jagat : alam semesta, dunia, bumi

ü  Nata : raja.

                       2.         Watak 2 ( Loro )

ü  Asta : tangan, memegang

ü  Kalih, ro : dua

ü  Nembah : menyembah

ü  Ngabekti : berbakti

ü  Netra : mata

ü  Kembar : sama sepasang, rangkap

ü  Myat, : melihat

ü  Mandeng : memandang, menatap, mulat

ü  Nayana : air muka, mata

ü  Swiwi : sayap

ü  Lar : bulu, sayap

ü  Sikara : pengacauan, tangan, campur tangan.

ü  Dresthi : alis, khianat, ingkar janji

ü  Dwi : dua

ü  Kanthi : dengan, rangkai, teman

ü  Buja : makanan

ü  Bujana : hidangan, suguhan.

ü  Gandheng : rangkai, sambung

ü  Paksa : harus

ü  Apasang : memasang, sepasang

ü  Sungu : tandhuk

ü  Athi-athi : bulu/rambut pada pelipis

ü  Talingan : telinga

  

                       3.         Watak 3 ( Telu )

ü  Bahni : api

ü  Ujwala : sinar, nyala, cahaya

ü  Kaeksi : tampak, kelihatan,terlihat

ü  Katon : tampak, kelihatan,terlihat

ü  Murub : berkobar

ü  Dahana : api

ü  Payudan : peperangan

ü  Katingalan : tampak, kelihatan

ü  Kaya : seperti, penghasilan

ü  Benter : panas

ü  Nala : hati, api

ü  Uninga : mengetahui, obor

ü  Kawruh : pengetahuan

ü  Lir : seperti

ü  Wrin : mengetahui

ü  Weda : pegangan pokok, ajaran,ilmu

ü  Naut : menyahut, menjawab

ü  Nauti : cacing, menjawab, mengulangi

ü  Teken : tongkat

ü  Siking : upet ( pematik ), tongkat

ü  Pawaka : api

ü  Kukus : asap, uap

ü  Api : api

ü  Apyu : api

ü  Brama : api

ü  Rana : perang, tirai, penyekat, perempuan

ü  Rananggana : peperangan, medan perang

ü  Utawaka : api

ü  Uta : lintah

ü  Ujel : belut

ü  Kobar : terbakar, menyala

ü  Agni : api

ü  Wignya : dapat, pandai

ü  Guna : luar biasa, dapat, manfaat, tipu.

ü  Tri : tiga

ü  Jatha : rambut lengket, taring, wadah.

                       4.         Watak 4 ( Papat )

ü  Catur : bicara, pembicaraan, empat

ü  Warna : gubahan puisi, syair, air, bangsa,

ü  Wahana : kendaraan, uraian, arti, makna

ü  Pat : empat

ü  Warih : air

ü  Waudadi : laut

ü  Dadya : menjadi, jadi, jadilah

ü  Keblat : kiblat, penjuru mata angin.

ü  Papat : empat

ü  Toya : air

ü  Suci : bersih, suci, jernih

ü  Udaka : air

ü  We : air

ü  Woh : buah, hujan

ü  Nadi : sungai, laut

ü  Jaladri : laut

ü  Sindu : air

ü  Yoga : anak, sebaiknya, jaman

ü  Gawe : buat, membuat, perbuatan.

ü  Tlaga : danau, telaga

ü  Her : air

ü  Wening : jernih

ü  Udan : hujan

ü  Bun : embun, kabut tipis

ü  Tirta : air

ü  Marta : jernih, dingin

ü  Karya : membuat, perbuatan, buatan

ü  Sumber : sumur, mata air, asal sesuatu

ü  Sumur : sumur, perigi

ü  Masuh : membasuh

ü  Marna : berkata, menggubah puisi

ü  Karti : membuat, perbuatan, buatan

ü  Karta : makmur, sejahtera, kecukupan.

ü  Jalanidhi : laut

ü  Samodra : samudera

ü  Udaya : laut

ü  Tasik : bedak, laut

ü  Tawa : tawar, tawar terhadap bisa, menawarkan

ü  Segara : laut

ü  Wedang : air yang telah mendidih.

                       5.         Watak 5 ( Lima )

ü  Pandhawa : anak-anak Pandudewanata

ü  Lima : lima

ü  Wisikan : bisikan, sebutan, terbaring

ü  Gati : aturan, keperluan, perbuatan, ulah

ü  Indri : angin yang bertiup lembut. Indriya : hati, perasaan, pancaindera. Warastra : barang tajam, panah Wrayang : panah

ü  Astra : senjata, panah.

ü  Lungid : tajam, runcing

ü  Sara : senjata, panah

ü  Sare : tidur

ü  Guling : tidur, berguling

ü  Raseksa : raksasa

ü  Diyu : diyu

ü  Buta : raksasa

ü  Galak : galak, ganas

ü  Wil : anak raksasa

ü  Yaksa : raksasa

ü  Yaksi : raksasa betina

ü  Saya : makin, tipuan, alat, perkakas

ü  Bana : hutan, panah

ü  Jemparing : panah

ü  Cakra : panah bermata roda, renung

ü  Hru : panah

ü  Tata : atur, angin, cara

ü  Nata : mengatur, memuat

ü  Bayu : urat, otot, angin.

ü  Bajra : senjata, angin

ü  Samirana : angin

ü  Pawaka : angin

ü  Maruta : angin

ü  Angin : angin

ü  Panca : lima

ü  Marga : jalan

ü  Margana : panah, Arjuna.

                       6.         Watak 6 ( Enem )

ü  Rasa : rasa, perasaan

ü  Nenem : enam

ü  Rinaras : mapantas-pantaskan, dirasakan, diselaraskan

ü  Artati : manis, syair lagu Dandanggula.

ü  Lona : pedhas

ü  Tikta : pahit

ü  Madura : manis

ü  Sarkara : gula, manis.

ü  Amla : masam

ü  Kayasa : rasa sepet

ü  Karaseng : terasa oleh ( terasa pada )

ü  Hoyag : bergerak, gerak, goyang

ü  Obah : bergerak

ü  Nem : enam

ü  Kayu : kayu, batang pohon.

ü  Wreksa : kayu, batang kayu, pohon.

ü  Glinggang : tebangan pohon

ü  Prabatang : kayu rebah, pohon tumbang

ü  Oyig : bergerak, bergoyang

ü  Sad : enam

ü  Anggas : belalang, tebangan pohon

ü  Anggang-anggang: serangga mengapung di atas air.

ü  Mangsa : waktu, makan ( untuk binatang buas )

ü  Naya : air muka, musim keenam.

ü  Retu : pahit, huru-hara, kekacauan

ü  Wayang : wayang, bergerak, gerak

ü  Winayang : digerakkan

ü  Anggana : sendiri, lebah

ü  Ilat : lidah

ü  Kilatan : kilat

ü  Lidhah : lidah, kilat

ü  Lindhu : gempa

ü  Carem : puas, senggama

ü  Manis : manis, bagus, baik, perempuan

ü  Tahen : kayu, menahan, menderita

ü  Osik : bergerak, tergerak hatinya

ü  Karengnya : terdengar, didengarkan.

                       7.         Watak 7 ( Pitu )

ü  Sapta : tujuh

ü  Prawata : gunung

ü  Acala : gunung

ü  Giri : gunung, luar biasa, sangat

ü  Ardi : gunung

ü  Gora : lebah, gunung

ü  Prabata : gunung

ü  Himawan : gunung

ü  Pandhita : pendeta, pertapa

ü  Pitu : tujuh

ü  Kaswareng : terkenal, tersebut

ü  Resi : pendeta, orang suci

ü  Sogata : hidangan, guru, pendeta

ü  Wiku : pendeta

ü  Yogi : sebaiknya, baik, pendeta.

ü  Swara : suara, bunyi

ü  Dwija : guru, pendeta

ü  Suyati : pendeta sakti, pendeta pandai

ü  Wulang : nasihat, petunjuk, pelajaran

ü  Weling : pesan

ü  Wasita : nasihat, petunjuk, pelajaran

ü  Tunggang : naik, menaiki, menunggang

ü  Turangga : kuda

ü  Gung : besar

ü  Swa : kuda

ü  Aswa : kuda

ü  Titihan : kuda, kendaraan, tunggangan

ü  Kuda : kuda

ü  Ajar : pendeta, pelajaran, ajaran

ü  Arga : gunung, harga

ü  Sabda : berbicara, suara, bersabda

ü  Nabda : berbicara, bersuara, bertitah

ü  Angsa : angsa, keturunan, terlanjur

ü  Muni : berbunyi, berbicara, pendeta

ü  Suka : Gembira, memberi

ü  Biksu : sapi, pendeta

ü  Biksuka : sapi, pendeta

                       8.         Watak 8 ( Wolu )

ü  Astha : delapan

ü  Basu : kokek, ular, delapan dewa

ü  Anggusti : membicarakan, merundingkan

ü  Basuki : selamat, raja ular

ü  Slira : tubuh

ü  Murti : sangat

ü  Bujangga : pujangga, ular besar

ü  Manggala : pemuka, pemimpin, pembesar, gajah.

ü  Taksaka : ular besar, naga

ü  Menyawak : biawak

ü  Tekek : tokek

ü  Dwipa : gajah

ü  Dwipangga : gajah

ü  Bajul : buaya

ü  Gajah : gajah

ü  Liman : gajah

ü  Dwirada : gajah

ü  Dirada : gajah

ü  Esthi : gajah, pemikiran, kehendak, perasaan

ü  Estha : kehendak

ü  Matengga : menunggu, menantikan, gajah

ü  Brahma : api, brahmana

ü  Brahmana : brahmana

ü  Wewolu : delapan, sebanyak delapan

ü  Baya : halangan, buaya, barangkali, janji

ü  Bebaya : halangan, bahaya

ü  Kunjara : penjara, gajah

ü  Tanu : bunglon

ü  Sarpa : ular

ü  Samaja : gajah

ü  Madya : tengah, sedang,cukup, pinggang

ü  Mangesti : berniat, memikirkan, merenungkan

ü  Panagan : sarang naga, hitungan jalan naga

ü  Ula : ular

ü  Naga : ular besar.

                       9.         Watak 9 ( Sanga)

ü  Bolong : berlubang, tembus

ü  Nawa : sembilan, menawar

ü  Dwara : pintu, gerbang

ü  Pintu : pintu

ü  Kori : pintu

ü  Bedah : terbelah

ü  Lawang : pintu

ü  Wiwara : liang, pintu

ü  Gapura : gerbang

ü  Rong : berlubang, liang sarang binatang, rongga

ü  Song : lubang, liang sarang binatang

ü  Wilasita : liang, liang kumbang

ü  Angleng : jelas pada pendengaran, masuk liang.

ü  Trustha : gembira, puas, berlubang tembus

ü  Trusthi : berlubang tembus

ü  Trus : terpenuhi, bocor, langsung tembus

ü  Butul : berlubang, tembus

ü  Dewa : dewa

ü  Sanga : sembilan

ü  Wadana : muka, wajah

ü  Jawata : dewa-dewa

ü  Manjing : masuk

ü  Arum : harum, cantik, perempuan

ü  Ganda : bau

ü  Kusuma : bunga, perempuan, terhormat

ü  Muka : wajah, depan

ü  Rudra : galak, marah

ü  Masuk : memasuki

ü  Rago : gua, halangan

ü  Angrong : masuk ke dalam liang

ü  Guwa : gua

ü  Menga : terbuka

ü  Babahan : lubang, galian jalan pencuri

ü  Leng : liang

ü  Ambuka : membuka, menyingkap

ü  Gatra : macam, warna, gambar, tiruan

ü  Anggangsir : membuat lubang untuk mencuri.

ü  Nanda : bicara, bersuara, musim kesembilan

ü  Wangi : harum

                     10.       Watak 0 ( Nol )

ü  Byoma : langit

ü  Musna : hilang, lenyap

ü  Nis : hilang, pergi

ü  Mletik : terpercik, meloncat, melesat

ü  Langit : langit

ü  Sirna : hilang, habis

ü  Ilang : hilang

ü  Kombul : terangkat, terapung, terkenal

ü  Awang-awang : angkasa

ü  Mesat : pergi, menghindar, melesat

ü  Muluk : melambung, terangkat, naik

ü  Gegana : angkasa, langit

ü  Ngles : menghindar, pergi menjauh

ü  Tumenga : menengadah, melihat ke atas

ü  Nenga : menengadah, melihat ke atas

ü  Luhur : tinggi, di atas, agung, mulia

ü  Suwung : kosong

ü  Sonya : sepi, pertapaan

ü  Muksa : moksa, hilang, menghilang

ü  Doh : jauh

ü  Tebih : jauh

ü  Swarga : surga, kahyangan

ü  Tanpa : tanpa

ü  Barakan : ternak curian, berkata, sebaya

ü  Tan : tidak

ü  Rusak : rusak

ü  Brastha : rusak, lenyap, lebur, hancur

ü  Swuh : rusak, lenyap, lebur, hancur, sepi

ü  Walang : belalang, khawatir

ü  Kos : angkasa, bersinar

ü  Pejah : mati

ü  Akasa : langit, angkasa

ü  Tawang : langit, angkasa

ü  Wiyat : langit, angkasa

ü  Oncat : pergi, naik, menghindar, lari

ü  Windu : basi, sangat, hitungan delapan tahu

ü  Widik-widik : langit, angkasa, segan-segan

ü  Nir : hilang, rusak, habis, tiada

ü  Wuk : rusak, busuk, tak jadi, urung

ü  Sat : kering, kering air

ü  Surud : berkurang, tinggal, meninggal

ü  Sempal : terbabat, patah.

Ø  Carané Gawe Sengkalan

Yèn arep gawé ukara sengkalan kang perlu digatekake yaiku:

1.      Sepisanan kudu nggoleki tembung luwih dhisik kanggo guru dasanama (persamaan arti tembung), tegese tetembung sing darbe tegese padha duwé watak wilangan sing padha. Umpamane: gunung, prawata, arga, giri, haldaka, lan redi.

2.      Kaping loro, guru sastra (persamaan tembung), tetembungan sing duwé wujud tukisan sing padha, dianggep duwé wilangan sing padha. Thuladhane: esthi sing tegese gajah. Lan tembung esthi iku, uga mengku teges kekareban kang duwé watak wolu (8).

3.      Kaping telu, nggoleki guru warga (persamaan golongan). Tetembungan sing duwé golongan padha dianggep darbe watak wilangan sing pdha, contoné: rembulan, srengéngé, bumi, iku duwé watak wilanagan siji (1).

4.      Sing Kaping papat, guru wanda (persamaan suku tembung), ya iku tetembungan sing duwé suku tembung utawa unine padha dianggep duwé watak wilangan sing padha ya iku papat (4)

5.      Kaping lima, ya iku migatekake anané guru sarana (persamaan fungsi), ya iku sarana utawa piranti.Watak wilangan dianggep padha karo fungsine (pigunane). Tuladha: lidah (ilat).Sing nggunakaké rasa dianggep duwé watak wilangan padha ya iku enem.

6.      Kaping enem, nggoleki guru karya (persamaan sipat kerja) ya iku barang lan kerjane, watak wilangane dianggep padha, upama mata lan madeng, dianggep darbe watak wilangan padha ya iku loro (2)

7.      Kaping pitu, guru darwa (persamaan sipat), ya iku sipat salah sawijining barang (benda) dianggep darbe watak lan wilangan sing padha karo panas, dianggep duwé watak wilangan sing padha ya iku telu (3)

8.      Kaping wolu, ya iku nggoleki guru jarwa persamaan arti utawa sinonim). Tetembungan sing duwé teges makna (arti) sing padha. Contoné, retu,obah lan horeg, dianggep duwé watak wilangan sing padha ya iku enem (6)

Ø  Carané Maca Sengkalan

Maca sengkalan padha karo maos ukara racaké, nanging angka sing kinandhut ing ukara sengkalan mau diwaos saka mburi mengarep utawa saka tengen mangiwa kaya maca tulisan Arab. Tegese, angka saka ukara sing keri saka sengkelan mau dadi angka taun sing ngarep dhéwé, kosok baline angka sing kinandhut ing tembung sepisan, saka sengkalan Buta Cakil kang unine: Tangan Yaksa satataning Janma (penyempurnaan wujud wayang) Buta Cakil dhek jaman Sultan Agung.Tangan: 2, Yaksa: 5, Satataning: 5, lan janma:1, dadi diwaca taun 1552 Jawa utawa taun 16700 Masehi.

Ø  Kanggo gladhen, mira titinen sengkalan-sengkalan iki taun pira!

1.      Naga Muluk Titihan Janma

2.      Gapuraning Wruh Wadhaning Gusti

3.      Sima Ilang Kertaning Bumi

4.      Gana Lima Slira Tunggal

5.      Wiku Misik Swara Tunggal

Sugeng Makarya

Kapethik saking:

    1.      Sudi Yatmana, Bambang Eko Istiyono. 2007.Padha Seneng Basa Jawa IX. Jakarta Timur.        Yudistira

    2.      https://jv.wikipedia.org/wiki/Sengkalan

    3.      http://arriemaya.blogspot.co.id/2007/06/mengenal-sengkalan.html