MITOS KEDU

PATILASAN JARAN SEMBRANI

          Ana ing desa Ketangi, kecamatan Kaliangkrik, kabupaten Magelang. Ana ing kedhung desa ketangi kang biasane digunakake masyarakat, ana watu ing sapinggire kedhung mau masyarakat sakiwa tengene percaya petilasan jaran ing watu kuwi tapak jaran sembrani. Miturut crita sesepuh desa nyeritakake menawa ana jaran duwe suwiwi napakake sikile ning watu. Crita crita saka masyarakat menawa jaman biyen jaran sing
bisa mabur kuwi lagi leren ngombe ana ing sapinggire kedhung, ananging kaget amarga ana pawongan kang ngonangi weruh jaran senbarani kuwi, saka kagete jaran sembrani mabur lunga lan salah siji sikile njejak watu nganti napak. Pancen bener bisa dibuktikake anane patilasan jaran sembrani mau kuwi, amarga ana tapak jaran ning watu jerone kira kira 2 cm.

            Masyarakat sakiwa tengene uga percaya menawa patilasan jaran sembrani kuwi mujarab. Biasane menawa ana sing duwe ana cilik durung bisa mlaku banjur di jak ning petilasan jaran sembrani, bocahe dikongkon ngidak idak watu petilasan tapak jaran sembrani. Nanging pancen mujarab bocahe ora let sedela bisa mlaku thimik thimik, kuwi bisa dibuktikake amarga ana ing kono masyarakat sakiwa tengene asring nggowo anak cilike yen durung bisa mlaku menyang patilasan jaran sembrani. Nanging kabeh kuwi mung kapercayan lan anane crita saka masyarakat.

            Tekan seprene jarene masyarakat ana ing kana jaran sembrani mau isih asring ngetok ning sekitar kedhung anggone napak ana ing watu kuwi. Amarga akeh sing weruh, biasane jaran sembranine ngetok wayah surup. Crita kaya ngono kuwi bisa dipercaya bisa ora.

Dewi Kartikawati ‘05

SI BOCAH BAJANG

          Menawa dhewe teka neng objek wisata Dataran Tinggi Dieng, dhewe bakal nemoni bocah-bocah kang duwe rambut gimbal. Wong-wong nang tlatah kono njenengi bocah-bocah kang duwe rambut gimbal kuwi kanti aran “bocah Bajang”.

            Pratandhane bocah bajang wis bisa dideleng wiwit bayi umur 40 dina. Biasane si bocah awake panas banget. Wong-wong neng Dieng pracaya menawa bocah-bocah bajang kuwi bocah kesayangane roh-roh ghaib kang nunggoni Dataran Tinggi Dieng kang dititipke Nyai Roro Kidul. Dadine menawa wis tekan wektune, bocah-bocah kuwi bakal disuwun dening Nyai Roro Kidul. Amarga kuwi, si bocah bajang mesthi diayomi kanthi premati banget. Apa wae kang disuwun bocah bajang mesthi dikabulake. Menawa ora, wong tuwane pracaya bakal nemu piweleh lan alangan kang gedhe. Amarga kuwi kanggo wong tuwa kang duwe bocah bajang, wektu bocahe umur 6 taun kudu nganakake ruwatan kanggo nyukur rambut gimbale minangka pratandha masa titipan bocah saka Sang Ratu wis dipungkasani utawa rampung wektu kuwi uga.

Mitos liyane nyebutake, jare si bocah bajang kang wis ana wiwit atusan taun biyen iki yakuwi titisane Kyai Kaladhete, manungsa kang pisanan mbukak Daerah Dieng. Kyai Kaladhete tau nggawe sumpah ora bakal siram lan nyukur rambute sakdurunge desa kang nembe wae dibukak kuwi durung makmur. Dadine menawa sakwise kuwi ana bocah putune kang duwe rambut gimbal, kuwi pratandha menawa desane bakal reja. Amarga kuwi dibutuhake ritual khusus kanggo nyukur rambut gimbale supaya ora ana kedadean ala ing tembe buri.

            Dene prosesi ruwatan kang dipimpin langsung dening tokoh spiritual kuwi ana aturan kang wis gumathok lan kudu dilakoni supaya tekan puncak acara bisa diadohke saka gangguane jin lan setan. Dene aturan kuwi yaiku wajib nglakoni lakon spiritual menyang pirang-pirang panggonan kaya Tuk Bimo Lukar, kanggo nyuwun ijin marang Sang Bahurekso, Pangeran Bimo,  banjur menyang puncak Gunung Kendil. Kanggo ngaturake caos dhahar (persembahan) marangt roh leluhur Kiai Kaladete lan Nyai Larascinde banjur kang pungkasan menyang Pertapaan Mandalasari Gua Semar kanggo nglakoni semedhi. Isuke, prosesi ritual nyukur rambut diwiwiti nganggo pagelaran seni tradisional tari topeng, kang disuguhake kanggo nyenengake  para penguasa jagat mistik dedemit. Bar kuwi, si bocah kang diruwat dimunggahake nang dhokar kanggo diarak menyang Telaga Warna, diiringi barisan kang nggawa sesajen lan barang-barang kang disuwun si bocah bajang. Menawa kabeh wis cumawis, nembe rambut gimbal dicukur marang tetua desa banjur cukuran rambute digawa menyang Nyi Roro Kidul kanti  cara dilarung. Jarene, menawa panyuwune si bocah ora dikabulake dening wong tuwane, rambute bakal gimbal maneh.

Diyan Hastari ‘05

TRADISI “PASAR SENGGOL”

ING KEBUMEN

            Pasar kang ora saben dhaerah bisa ditemokake yaiku Pasar Senggol. Anane mung neng dhaerah Kebumen. Papan dununge ing dhusun Selang. Yen pasar kaya biasane manggon ing salah sijining papan kang mligi kanggo dodol para bakul. Bakul iki padha ngandhakake regane barang amrih dienyang wong-wong kang pengin tuku barang mau. Beda karo ing pasar senggol, ing kono para bakul amung nggelar dagangane sinambi melu ngramekake kahanan ing kono ora merga golet bathi. Ing pasar umum uga ana “bango” papan kanggo nggelar barang dagangane. Yen ing pasar senggol bakul-bakul padha jejer-jejer ing pinggir dalan.

            Pasar senggol manggon ing saturuting dalan gedhe ing dhusun Selang. Dalan iku arane dalan Kutoarjo. Dalan kang kagolong salah sijining dalan kang rame kanggo lalu lintas kendaraan tumuju alun-alun Kebumen utawa pusat kota Kebumen. Nalika ana pasar senggol kahanan dalan mau dumadakan owah . Dalan kang maune amung kanggo jalur lalu lintas saiki owah dadi pasar kang tumpek breg, kaya-kaya wong sekabupaten Kebumen kumpul kabeh neng kono.

Dawane pasar kuwi kira-kira 500 meter kebak dening bakul-bakul kang nggelar barang dagangane. Mila ora gumun yen pasar senggol njalari dalan Kutoarjo dadi macet. Yen motor tesih bisa liwat nanging kudu alon-alon sembari sikile mudhun ing dalan, merga banget akehe wong-wong kang padha nggejubel ing dalan. Ananging mobil ora bisa ngliwati dalan iku, kudune milih dalan alternatif yaiku dalan Tamanwinangun.

Barang kang digelar para bakul klonthongan ing pasar senggol yaiku jajanan pasar, maneka warna panganan, sandhangan, dolanan, pernak-pernik kanggo wong wedon, kembangan lan tesih akeh maneh. Kahanan pasar senggol mung sedina, yaiku wiwit esuk nganti tekan bengi nembe rampung kira-kira jam rolas wengi. Kamangka mung sedhela nanging sing padha teka nganti ewonan wong ngumpul ing dalan Kutoarjo kuwi. Merga tradisi pasar senggol iki namung dipengeti setaun pisan, mila wong-wong Kebumen ngrasa dadi perkara kang kudu dilakoni yaiku kudu teka ngrameni pasar kuwi aja nganti klewatan.

Ora mung bocah enom kang madhati pasar iki, akeh bocah cilik, bapak-bapak lan ibu-ibu sing pengin nonton pasar sing mung dipengeti setaun pisan iki, wong kang wis udhur uga ora kalah saing nekani acara kang sejatine amung kanggo bocah enom. Mila ora gumun yen ora mung warga Kebumen kang ngrameni pasar kuwi, warga seka dhaerah Purworejo, Sokaraja lan Banyumas uga ora nglewatake kalodhangan golet jodho iki.

              Akehe wong kang padha teka ora niyat tuku barang tartamtu nanging amung mlaku-mlaku karo nyawang wong-wong liyane kang uga lagi mlaku-mlaku . Apa maneh bocah enom kang lagi masa puber, senenge mlaku mrana-mrene murih pengin didelokake dening wong-wong utawa pengin dadi pusat perhatian. Nanging ya uga ana sing tenanan teka merga tuku barang kang dipengini ora mung mlaku-mlaku.

            Ajang golet jodho, sebatan kanggo pasar senggol. Khususe para bujang kang kangelan golet jodho. Ora kalah saing, para prawan uga nyengkuyung acara kaya mangkene. Ana kapercayan kanggo sapa bae kang lagi golet bojo bakal ketemu karo jodhone utawa kanggo bocah enom kang lagi golet pacangan bakal ketemu karo sing diidham-idhamake. Nyatane ya akeh wong sing entuk jodho sakwise nonton pasar senggol iki. Nanging kabeh iki gumantung marang pribadhine dhewek-dhewek. Yen wonge sumeh, srawung marang wong liya, cepet akrab karo wong sing durung dikenal mesthi bakal cepet kaparingan jodho. Nanging yen wonge ora gelem ngejak kenalan, ora ngajeni marang wong liya mesthi bakal kangelan golet jodho.

            Kahanan kang rame ing pasar senggol ora disia-siakake dening para warga Selang kanggo ngenalake produk-produk panganan kang khas seka Selang. Ana jipang kacang kang legit banget rasane, merga akeh kacang lan gendhise. Bocah cilik biasane seneng jajanan kaya mangkono. Uga ana lumpia isi urang kang gurih, pas banget kanggo lawuh mangan. Ora kalah enak, ana pisang gaweyane warga Selang kang maknyleng lan gurih banget beda karo gaweyane dhaerah liyane. Ana maneh panganan kang wis kawentar saka dhaerah Kebumen yaiku lanthing, rupane kaya angka wolu, rasane maneka warna, ana rasa keju, pedes, bawang lan rasa jagung. Panganan liyane kang uga gaweyan asli warga Selang yaiku geplak jahe, unthir-unthir cacing, unthuk cacing, cistik kang digawe seka gandum lan tesih akeh maneh. Kabeh mau digawe dening warga Selang kanthi cara kang tradisional, tesih nganggo tangan utawa ngandhalake tenagane dhewe. Panganan kuwi digawe dening ibu-ibu rumah tangga ing omah-omah istilahe home industri.

            Pasar kang namung dipengeti ing sasi Maulud tanggal 25 iki ngepasi dina laire Kanjeng Nabi Muhammad SAW. Pasar iki dipengeti kanggo sarana raos syukur warga Selang dening Gusti Kang Maha Kuwasa kanthi cara nganakake acara pasar senggol kang dienggo warga kanggo sarana golet jodho. Sejatine pasar senggol iki dudu jeneng pasar asli, nanging merga ing kono padha senggol-senggolan bokong, nuli diarani pasar senggol. Sejatine ya ora mung senggol-senggolan bokong, nanging uga padha senggol-senggolan tangan lan perangan awak liyane. Iku sing disenengi dening bocah enom, utamane bocah lanang sing senenge padha nggleweh bocah wedon, nanging sing digleweh ya padha geleme.

            Tradisi pasar senggol kudu dilestarekake murih ora klelep ing jaman kang sarwa canggih lan modern. Uga bisa dadi sarana kanggo promosi budaya lan pariwisata dhaerah Kebumen. Ora mung ngono, tradisi pasar senggol uga bisa dadi sarana kanggo ngraketake hubungan wong-wong kang maune ora padha kenal owah dadi kaya sedulur.

Makhzurotul K ‘05

“Nyai Ageng Bagelen”

            Maha Prabu sri Kandihawan utawa Prabu Sowelocolo kang kuwasa ana ing krajan Medangkawit utawa Medangkamulan duwe anak 5 yaiku: Raden Jaka Panuhun, Raden Jaka Sanggarba, Raden Jaka Karungkala, Raden Tunggulametung, lan Raden Petungtantara. Raden Jaka Panuhun kang pinter ing babagab tetanen, ngganti Prabu Sri Kandihawan dadi raja lan mindhah ibu kota krajaan ing Pagelen.

            Raden Jaka Panuhun duwe anak loro cacahe nanging cacat kabeh, kalorone cebol lan kerdhil, dhuwure mung sadhuwure tongkat bedhil. Weruh anake kang kaya mangkono kuwi, Raden Jaka Panuhun sedhih lan pungkasane dheweke tapa brata nyuwun marang Kang Kuwasa. Raden Jaka Panuhun oleh pituduh saka swara gaib  sing akon supaya dheweke nikah karo putrine ki Buyut Somolangu. Saka kuwi, Raden Jaka Panuhun duwe putra sing jenenge Raden Bagus Jaka Pramana.

            Sri Getayu adhine Raden Jaka Panuhun sing pinter ing babagan agama, marentah ing Pamegatan. Kasalehanne ing babagan agama agawe asring ninggalake negara kanggo tapa brata. Sri Getayu duwe putra sing jenenge Raden Kayumutu. Raden Bagus Jaka Pramana sawise dhiwasa ngganteni bapakne marentah ing Pagelen kanthi gelar Sri Panuhun II. Sri Panuhun II duwe putri sing jenenge Dyah Ayu Roro Wetan. Raden Kayumutu sawise dhiwasa uga ngganteni bapakne marentah ing Pamegatan. Raden Kayumutu duwe putra sing jenenge Raden Jaka Awu-Awu Langit.

            Dyah Ayu Roro Wetan salah sijine putri sing ayu kaya dene Dewi Kamaratih. Kabar kondhange putri sing ayu kuwi nganti tekan plosok-plosok negri, ora kejaba kabupaten Wingka kang diparentah dening Raden Tumenggung Wingka, salah sijine wong kang duwe watak atos, ati getas, kasar, lan brangas. Raden Tumenggung Wingka duwe ati marang Dyah Ayu Roro Wetan lan pengin nglamar dheweke supaya dadi bojone. Raden Tumenggung Wingka akon ki Wedana Braja supaya nglamarake anake Sri Panuhun II yaiku Dyah Ayu Roro Wetan. Sri Panuhun II nesu krungu pangakune ki Wedana Braja kang dadi kongkonane Raden Tumenggung Wingka amarga ora gelem ngadhep panduwure lan nglangkahi andhap asor.

            Raden Tumenggung Wingka ora trima marang panolake Sri Panuhun II. Dheweke duwe rencana arep nggempur krajan Pagelen. Rencanane enggal-enggal digawe. Sri Panuhun II ngrasa jengkel lan anyel marang polahe Raden Tumenggung Wingka. Kango ngilangake rasa jengkele, Sri Panuhun II lunga neng alas karo pangawale kanggo mbeburu satwa liar.

            Raden Tumenggung Wingka enggal-enggal nglakoni rencanane. Dheweke lan rombongane enggal-enggal nyerbu krajaan Pagelen. Ndilalah krajan sepi amarga para pengawal lagi ngeterake Sri Panuhun II mbeburu ana ing alas, Raden Tumenggung Wingka enggal bisa mlebu ana ing jero krajaan. Raden Tumenggung Wingka kasil nrobos mlebu lan nggoleki Dyah Ayu Roro Wetan. Permaisuri Sri Panuhun II kaget krungu reribut lan enggal-enggal nggoleki Dyah Ayu Roro Wetan sing lagi turu. Pawarta saka ibune durung rampung, lawang keputren wis didhobrak. Pamungsuhan karo Raden Tumenggung Wingka kadaean ana kono kanggo mbela awake dhewe. Kakuwatane Dyah Ayu Roro Wetan ora sabandhing karo Raden Tumengung Wingka, Dyah Ayu Roro Wetan semaput saengga niyate Raden Tumenggung Wingka katurutan kanggo nyulik Dyah Ayu Roro Wetan.

            Sri Panuhun II kang lagi mbeburu ngrasakake pirasat kang ora apik, mula enggal-enggal dheweke lan rombongane mulih ana ing krajan. Kasep kanggone Sri Panuhun II, krajaan Pagelen wis morat-marit. Sri Panuhun II enggal-enggal nggoleki permaisuri lan anake, nanging sing ditemokake mung permaisuri kang semaput. Sawise sadhar, permaisuri enggal-enggal nyritakake kadadean kang lagi wae dumadi. Sri Panuhun II nyerbu demi  kaurmatane Pagelen arepa tangane wis kakuras amarga lagi wae mbeburu ana ing alas.

            Raden Tumenggung Wingka ngerti yen mungsuh mesthi bakal teka kanggo mbales kalakuwane, mula dheweke siyap jaga sakabehe kanthi masang telik sandi ing kabeh panggonan krajaan. Sri Panuhun II tekan ana ing kabupaten Wingka lan enggal-enggal entuk serangan amarga dheweke wis siyap. Paperangan antarane Raden Tumenggung Wingka lan Sri Panuhun II kadadean ana kono, nanging kasektene Raden Tumengung Wingka pranyata ora bisa disepelekake. Raden Tumenggung Wingka menang. Sri Panuhun II kena ing gegamane Raden Tumenggung Wingka, awake gumletak tanpa daya. Raden Tumenggung Wingka ngira yen mungsuhe wis mati banjur mbuwang Sri Panuhun II lan prajurite ana ing kali Lerang. Pagelen enggal-enggal dikuwasani dening Raden Tumenggung Wingka.

            Raden Kayumutu lan Raden Jaka Awu-Awu Langit ngliwati kali Lerang kanggo lunga nyekar ing leluhur. Katon saka kadohan ana wong keli. Rombongan Raden Kayumutu enggal-enggal nylametake wong-wong kasebut kang salah sijine yaiku Sri Panuhun II. Sri Panuhun II digawa ana ing Pamegatan. Sawise sadhar, dheweke nyritakake kadadean paperangane karo Raden Tumenggung Wingka. Rumangsa dadi sedulure, Raden Kayumutu arep ngewangi Sri Panuhun II. Raden Kayumutu ngundang putrane Raden Jaka Awu-Awu Langit lan arep mbales kalakuwane Raden Tumenggung Wingka kanthi cara adu pitik jago. Raden Jaka Awu-Awu Langit nggawa “Awu Bendo”, sing sing cakar lan kukune landhep banget lan bisa mbekas ana ing watu.

            Raden Tumenggung Wingka ngrasa sedhih lan nggresula amarga Dyah Ayu Roro Wetan ora gelem dadi bojone. Raden Jaka Awu-Awu Langit teka ana ing krajan Wingka kanggo perlu adu pitik jago lan disambet kanthi apik dening Raden Tumenggung Wingka amarga dheweke seneng dolanan kaya kuwi sisan kanggo nglipur kasedhihane amarga saka panolake Dyah Ayu Roro Wetan. Raden Tumengung Wingka mungsuh Awu Bendo duweke Raden Jaka Awu-Awu Langit nganggo Galih Ireng. Kalodhangan kuwi digunakake kanthi tenanan. Nalika kabeh lena, tanpa mikir dawa maneh Raden Jaka Awu-Awu Langit nyundukake keris pusakane ana ing awake Raden Tumenggung Wingka lan sanalika kuwi Raden Tumenggung Wingka tiwas. Pangawale nyerah tanpa nglawan maneh weruh majikane wis mati.

            Raden Jaka Awu-Awu Langit kasil nggawa Dyah Ayu Roro Wetan kanthi slamet. Sri Panuhun II nyambut kamenangane Raden Jaka Awu-Awu Langit kanthi seneng. Pagen wis ana ing tangane lan Dyah Ayu Roro Wetan dinikahke karo Raden Jaka Awu-Awu Langit, Raden Jaka Awu-Awu Langit dadi gantine Sri Panuhun II kanthi gelar Adipati Cokropermono.

            Dyah Ayu Roro Wetan lan adipati Cokropermono duwe anak telu jenenge Roro Pitrang, Roro traker, lan sing ragil Bagus Gentho. Adipati Cokropermono seneng nenandur kaya nandur pari lan dhele sarta ngingu sapi, wedhus, lan iwak sepat, dene Dyah Ayu Roro Wetan seneng nenun nggawe bathik. Dyah Ayu Roro Wetan duwe payudara sing dawa banget saengga yen anake arep netek gari nyampirake ana ing buri. Ing sawijining wektu, Dyah Ayu Roro Wetan lagi sibuk ujug-ujug dheweke ngrasakake ana sing netek saka buri. Ngira yen iku anake Dyah Ayu Roro Wetan meneng wae. Ora let suwe Adipati Cokropermono ana ing kono lan enggal-enggal ngelikake Dyah Ayu Roro Wetan supaya ngendhegage gaweyane lan nengok ana buri. Dyah Ayu Roro Wetan nuthuk pedhet nganggo palang kanthi nesu.

            Adipati Cokropermono nakokake ana ing ngedi anak-anake. Nanging sing ana ing kono mung Bagus Gentho. Dyah Ayu Roro wetan kandha yen wiwit mau Roro Pitrang lan Roro Traker melu Adipati Cokropermono lunga., mung Bagus Gentho sing ana ing kono. Kalorone banjur nggoleki anake sing ilang, nganti ana abdi sing teka lan ngabari yen abdi mau weruh anake lagi dolanan lan mlebu ana ing lumbung.

             Dyah Ayu Roro Wetan lan Adipati Cokropermono enggal-engal akon para abdi kanggo ngosongake kabeh lumbung sing kebak pari. Ngrasa yen ora sabar weruh tumandange para abdi kang rada alon, Dyah Ayu Roro Wetan njupuk galah lan ngudhek isi lumbung kasebut kanthi ceceran, kuntal menyang endi-endi. Sawise entek, katon anak lorone mau teturon lemes ana ing pojok. Kalorone wis ora ana nyawane.

            Dyah Ayu Roro Wetan krasa jengkel lan anyel marang Adipati Cokropermono. Adipati Cokropermono dhwe ora trima yen disalahake, mbalekake kaluputane marang Dyah Ayu Roro Wetan, mula kalorone banjur padu. Adipati Cokropermono ngrasakake yen padu kaya kuwi ora ana enteke, mula dheweke pengin pisah lan arep mulih ana ing Pamegatan Awu-Awu Langit. Dyah Ayu Roro Wetan nyarujuki panjaluke bojone. Pungkasane kalorone pisah. Dyah Ayu Roro Wetan netep ana ing Pagelen, nerusake pamarentahan dadi putri panguwasa kanthi sebutan Nyai Adipati utawa Nyai Ageng Bagelen.

            Nyai Ageng Bagelen ngetokake supata kanggo anak putuneb, yaiku ora entuk lelungan nggolek rejeki ing dina Anggara Kresna (Selasa wage), ora entuk nandur pari pulut ketan ireng, ngingu sapi ireng, kabeh wanita Bagelen uga ora entuk ngango klambi Sendhang Gadhung Mlathi, tapih lurik warna ijo, lan kemben bango tulak.

            Nyai Ageng Bagelen marentah Pagelen nganti tuwa lan pungkasane seda. Sasedane Nyai Ageng Bagelen, Bagus gentho ngganteni ibune marentah Pagelen.     

Reni Irwanti ‘05

Pangeran Jaka Slewah

            Jaman biyen ing kraton Kedhiri ana pangeran kang aran pangeran Jaka Slewah. Diarani Jaka Slewah amarga pawujudane pancen “slewah” utawa ora kaya manungsa lumrah liyane. Cacat kang disandhang dening pangeran iku wis digawa wiwit dheweke lahir. Cacate sang pangeran yaiku separo awake saka rai tekan sikil separo sing tengen coklat lan separo sing kiwa bule. Nalika pangeran wus ngancik dewasa, dheweke ditundhung saka kraton dening sang prabu. Alasane yaiku amarga cacate sang pangeran kang panggah ora mari-mari, saengga sang prabu isin karo kahanane putrane iku.

            Pangeran Jaka Slewah lunga saka kraton Kedhiri. Sawijining dina nalika dheweke lagi turu ing ngisor wit, ana pawongan tuwa kang nekani dheweke ing jero impene. Wong tuwa iku aweh wangsit manawa cacate sang pangeran bisa mari kaya manungsa lumrah yen dheweke nglakoni tapa “ngrame” mlaku mangulon, lan mlakune mau kudu dikancani wanita kang bakale ketemu ing dalan. Wanita iku jenenge Nyi Rantamsari.    

            Saka wangsit kang ditampa ing impene mau, pangeran banjur mlaku arah mangulon. Nalika lagi nglakoni tapa mlaku mangulon, ing dalan ketemu karo sawijining wanita kang aran Nyi Rantamsari. Pisanan ketemu karo pangeran, Nyi Rantamsari langsung duwe rasa seneng. Amarga iku, nalika sang pangeran nerusake lakune, Nyi Rantamsari terus wae ngetutake pangeran. Pangeran Jaka Slewah uga ora nulak utawa menging Nyi Rantamsari supaya ora ngetutake dheweke, amarga iku minangka salah siji saka syarat kang kudu dilakoni supaya dheweke bisa pulih dadi manungsa saklumrahe.

            Tekan ing sawijining papan gumuk sakidule pegunungan Menoreh sang pangeran ngaso karo tapa ana ing sangisore wit gedhe. Saksuwene sang pangeran tapa, Nyi Rantamsari nunggu karo tetembangan. Nyi rantamsari banjur ngundang warga sekitar utawa wong-wong sing liwat papan kono lan diajak tetembangan bareng amrih sari (amrih sari: supaya rame), kanggo panglipur. Sawise pirang-pirang dina dienteni ora muncul-muncul, Nyi Rantansari niliki panggonane tapa pangeran. Bareng ditiliki jebul sang pangeran wis lunga saka papan tapane mau.

            Pangeran Jaka Slewah sengaja ninggalake Nyi Rantamsari amarga apa sing dituju wus kasembadan. Awake wis pulih dadi saklumrahe manungsa liyane. Mlaku mangulon dikancani wanita sing jenenge Nyi Rantamsari, lan tapa ngrame (ngrame marga Nyi Rantamsari tetembangan bareng warga kang ndadekake kahanan dadi rame) wis dilakoni saengga dheweke bisa pulih kaya kang dikarepake.

            Amarga ditinggal dening pangeran, Nyi Rantamsari banget kuciwane. Dheweke banjur ipat-ipat manawa papan ereng wetan dijenengi “Kesingireng”, sing kulon dijenengi “Slewah”. Dene wong sisih kulon ora kena bebesanan kari wong sisih wetan, wong kesingi ora kena bebesanan karo wong slewah. Yen dilanggar anak turune mesti cacat kaya Jaka Slewah. Lan iku isih dipercaya nganti saiki. Dene papan sing mau digunakake kanggo tetembangan dening Nyi Rantamsari banjur dijenengi “Ngati Sari”.

Rita Afrilia ‘05

Pasaran Pahing dadi Pantangan

Ing Desa Mejing

Pasaran Pahing, kanggone masarakat desa Mejing, kecamatan Candimulyo, kabupaten Magelang, kalebu pasaran kang dadi sirikan. Sing dikarepake sirikan ing kene yaiku ora kena nindakake pagaweyan kang bisa njalari cilaka, utawa njalari kedadeyan kang ora dikarepake. Kayata: ora kena ijab, ora kena kanggo mijeti wong, ora kena supitan, ora kena kanggo negor wit lan sapanunggalane. Pokokke pagaweyan kang mbebayani utawa duwe resiko gedhe, masarakat ora wani nindakake ing pasaran Pahing.

Miturut ceritane wong-wong tuwa, biyen pasaran Pahing kuwi minangka pasaran kang biasa digunakake  kanggo mateni wong. Prastawa iki kawiwitan ing jaman Walanda. Kreteg kang ana ing dhusun Kalibening-Mejing, minangka papan kang digunakake kanggo nyembelih wong-wong tahanan utawa wong kang luput marang pamarentahaning Walanda. Lan nalika G 30 S PKI, paten pinaten ing kreteg iku kadang isih ditindakake. Dadi kreteg iku saiki dadi angker.

Pasaran Pahing dianggep pasaran kang sangar kanggone masarakat Mejing. Ananging warga kang cetha ora kena nglanggar pasaran iku, warga kang asli klairan desa Mejing. Yen warga pendatang ora dadi ngapa. Senajan ora dadi ngapa, warga pendatang uga ora wani nglanggar pantangan mau.

Ana kedadeyan nyata kang dialami dening warga asli Mejing. Jenenge Ikhsan. Dheweke nalika ijab, nganggo pasaran kuwi, nadyan wis dipenging supaya ora ijab ing pasaran iku, meksa dheweke nglanggar. Ora sawetara suwe saka ijabe, udakara telung dina sawise ijab, bojone tiwas ketabrak motor.

Ana maneh Mbah Surti, nalika ing pasaran Pahing dheweke dikongkon mijeti tanggane kang ora percaya anane pantangan iku. Senajan Mbah Surti ora gelem mijeti, nanging dheweke dipeksa kudu gelem mijeti kanthi upah kang gedhe. Banjur kepeksa dheweke mijeti tanggane mau. Sabubare mijeti, awakke Mbah Surti malah dadi lara kabeh, pating krekes, banjur masuk angin nganti seminggu suwene.

Kedadeyan kaya kang wis disebut ing dhuwur mau, dadi peringatan keras tumrape masarakat Mejing. Isih ana maneh prastawa-prastawa kang nganeh-anehi ing pasaran Pahing, nalika masarakat kang ora percaya banjur nerak pantangan iku. Nganti saiki nadyan jaman wis malih rupa sakabehane, nanging pantangan mau tetep dadi urusan kang nggegirisi tumrape masarakat Mejing.

Suwasti Ratri ‘05

ELINGA NGGER !

“ LENGGER”

Ki Martoloyo kuwi wong kang agamane kuwat lan seneng karo seni. Ki Martoloyo uga seneng ngulandara kanggo dhakwah utawa nyebarake agama islam. Nganti ing sawijining dina Ki Martoloyo tekan ing desa sing ana ing tlatah Wonosobo. Ki Martoloyo uga nyebarake islam ing kana. Kanggo mincut kawigetene warga supaya gelem pada ngumpul, Ki Martoloyo mbarang dadi lengger. Kamangka lenggerkuwi dandanane kaya wong wedok sing biyasane njoged kayata gambyong utawa tayub kang anggon-anggonane jarik, kemben, sampur, lan nganggo gelung gedhe. Nanging kabeh kuwi mau dilakoni Ki Martoloyo kanthi manah kang ikhlas. Sabanjure Ki Martoloyo njoged kaya lumprahe wong mbarang.

Akeh sing nonton Ki Martoloyo kang lagi mbarang. Kabeh kang nonton pada seneng-seneng, malah akeh kang padha melu njoged bareng karo Ki Martoloyo. Sawise dirasa cukup anggone senenseneng lan wis akeh wong kang ngumpul, Ki Martoloyo banjur ngrampungi anggone njoged. Kabeh sandhangan kang dienggo kanggo mbarang diuculi. Ki Martoloyo banjur linggih ing tengah-tengahe wong-wong mau. Ki Martoloyo banjur mejangi para warga babagan agama islam.

Ki Martoloyo nganggo acara mbarang lan macak dadi wong wedok kuwi mau kabeh ana alasane. Ki Martoloyo ngerti, yen warga nganti ngerti yen dikumpulake amarga arep diceramahi utawa dikon ngrungokake dakwah, mesthi ora padha gelem lan ora bakalan ana sing teka, mula Ki Martoloyo nganggo cara mbarang supaya warga padha kepincut banjur padha ngumpul. Wis mesthi warga luwih seneng ndelok acara-acara kang sipate panglipur utawa kasenengan dunya, tinimbang ngaji ngangsu kawruh babagan agama utawa ngrungokake dhakwah.

Ki Martoloyo banget anggone prihatin nalika ngerti yen warga padha mentingaken kasenengan urip tinimbang akhirate. Mula sethithik mbaka sethithik Ki Martoloyo wiwit ngenalake islam marang para warga. Lengger dinggo terus kanggo mincut kawigatene para warga supaya gelem padha ngumpul.

Lengger kuwi sejatine sarana, saranane Ki Martoloyo kanggo mikut kawigatene warga supaya gelem ngrungokake dhakwah. Jeneng Lengger kuwi ana tegese. Amarga sejatine lengger uga wewelinge Ki Martoloyo marang para wargane. Ki Martoloyo ngerti yen wargane padha seneng suks-suka mula sadurunge dhakwah warga dijak suka-suka. Sawise marem anggone padha suka-suka Ki Martoloyo banjur  ngendika “Elinge ngger yen urip iki ora mung kanggo seneng-seneng, nanging urip uga kudu kita gunakake kanggo ngibadah, amarga urip iki ora kanggo selawase. Tembe mburine kita bakalan dipundhut marang Gusti Kang Maha Kuwasa, mula padha ngibadaha kowe padha”. Jeneng Lengger kuwi dijupuk saka welinge Ki Martoloyo yaiku, Elinga ngger. Dadi Lengger banjur digunakake kanggo njenengi joged kang dinggo kanggo ngumpulake para warga kuwi mau.

Sawise Ki Martoloyo dipundhut marang Gusti Kang Maha Agung banjur disarekake ing Desa Giyanti, Kelurahan Kadipaten, Kecamatan Selomero, Kabupataen Wonosobo. Tedhak turune uga padha omah-omah ing kana lan nduweni kuwajiban kanggo nguri-uri kabudayan kang ana utawa kang dadi tinggalane Ki Martoloyo, kelebu lengger. Amarga Ki Martoloyo kuwi wongkang tresna banget karo seni lan tradisi, dadi selawase Ki Martoloyo dhakwah, ora amung agama kang disebarake, Ki Martoloyo uga nguri-uri seni lan kabudayan.

Miturut katrangan saka tedhak tunune Ki Martoloyo, kabeh turunane Ki Martoloyo yen wis dipundhut dening Gusti Kang Maha Kuwasa, kudu disarekake ing pasareyan keluwarga Martoloyo. Nanging turunane kang wadon disarekake ing pasareyan desa utawa pasareyan umum. Dadi kang disarekake ing pasareyan keluwarga kuwi kudu turunane langsung saka Ki Martoloyo. Dadi saumpama putri, putramantu, lan wong kang ora kecipratan getih saka Ki Martoloyo ora oleh disarekake ing pasareyan kuwi.

Lengger isih bisa kita temoni tekan saiki ing tlatah Wonosobo. Sanajan jaman sansaya maju nanging, lengger tetep “eksis” utawa ora ketilep dening kemajuwan jaman.

Titis Rachmawati ‘05

Sangkrib Jakane Kebumen

Petheng. Panyawang kang katon ana ing njerone kedhaton. Ora ana sawangan liya kang katon. Among trenyuh amarga kang putra sinuwun, ya putrane nagara ora urip kang lumrah. Amarga lahire jabang bayi nagara kuwi kanthi nggawa penyakit kang ngisin-isini. Gudig, penyakit kulit kang katon banget ana ing mripat sapa kang meruhi.

Sapa kang ora isin, menawa putrane raja gudigen. Pramila saka kuwi bocah mau diusir kanthi alus, dititipake marang kadhange kang adoh saka kutho. Jabang bayi kang durung ngerti sapa wong tuwane kuwi di titipake karo adhine kang pancen luwih seneng urip ing dhusun.

Ana kana, bocahe mau dirawat kanthi gemati. Sanadyan dudu anake, nanging merga during duweni anak pramila bocah mau wis dadi kaya anake dhewe. Dene bocah mau diparingi asma Joko Sangkrib. Dene saka kanca-kancane kang meruhi penyakite mila enthuk paraban Joko Gudig.

Pancen seje. Joko gudig mau kuwi, sanadyan penyakite kang njijihi ananging merga tlaten lan ulet ndadekake kapinterane. Ngilmu kanuragan kang diwarahi saka pamane kabeh cepet anggone narima. Kabeh ngelmune pamane bias dikuwasani. Kang mujudake dene elek rupane pancen kabeh mesti ana linuwihe.

Saya dina, saya tambah umure. Lan sansaya dewasa Si Joko Gudig. Samsaya mikir lan gede anggone nduweni isin. Amarga saka kanca-kancane pada jijik merga kulite kang pancen nggilani. Kulite kang samsaya dina ora tambah mari ananging sansaya rusak. Amerga penyakit kang wis kagawa saka lair kuwi.

Ana ing sawijining dina Joko nduweni pamikir kepengen golek tamba kanggo penyakite mau. Joko lunga saka umahe sakwise nyuwun pangestu marang wong tuwa angkate. Joko lunga menyang pinggere pesisir segara kidul. Dheweke nglakoni tapa ana ing kono. Ana ing sakjroning tapane dheweke ketemu karo pawongan tuwa kang ngandhakake menawa tamba kanggo penyakite mau kanthi tapa pitung dina ing sakjroning wetheng mahesa utawa kebo. Dene kebo kang kamaksudake dudu kebo kang kaya lumrahe. Ananging kebo bule (albino) kang ndhuweni kulit putih kaya wong bule. Sakwise kuwi terus adus ana ing sendang Beji. Kang ora bakal adoh saka tapane mau.

Tenan sakwise keprungu swara mau banjur lumaku menyang papan kang wis dikandhakake. Mlebu Jaka menyang wethenge kebo mau. Sakwise kuwi banjur nyemplung menyang Sumur beji mau. Lan pancen kang jenenge penyakit kuwi mesti ana tambane. Ora let suwi penyakit mau bisa ilang kanthi laku kang di lakoni kanthi krenteg ati kang gede. Sakwise mentas Jaka terus menehi jeneng papan panggonan mau kang pancen wis dadi tambane. Sendang kuwi dijenengi Sendang Beji utawa sendang arum, amarga ana ing ngisore wit gede kembang kanthil. Nganti saiki desa kang ana sendang mau jenenge desa Kebejen kang saka asale saka Beji. Dene sendang ma uterus wae dianggep minangka sumur kang sacral. Kang bias dadi lantaran kanggo tamba sakwernane penyakit kulit. Ora sithik wong kang teka lan ziarah ana ing desa kuwi. Malah ana kang ngususake teka kanggo ngobati penyakit gatel-gatele utawa gudige.

Sakwise mari, Joko kang wis dadi pemuda kang gagah tanpa ndhuweni penyakit terus mlaku maneh mider jagad srawung marang liyan. Joko kang mentas semedi nerusake lakune kang pncen during tinemu kekarepane. Dheweke ndhurung rampung anggone semedi. Lakune menyang kulon, sakdawane pesisir kidul. Sanadyan ombak kang gede teka dheweke tetep wae mlaku. Lakune ora kandheg sanadyan panas nalika awan, adem nalika udan utawa, petheng nalika wengi teka.

Sakwise pirang-pirang dina olehe mlaku, teka ana ing sakwijining desa kang ana pesisir kidul kulon kutho. Desa kang wujude karang. Ana ing desa kuwi ana salah sijining Ratu demit kang sekti mandra guna. Pegaweyane seneng gawe rusuhe para warga desa. Saben surup, ana ing desa kono ora ana kang wani metu merga menawa ana kang wani metu bakal kaganggu marang Sang Wora Wari retune demit kono. Wora-wari sejatine salah sijine punggawane Nyi Roro Kidul kang wani mbalelo tumrape Ratune. Dheweke senenge gawe sesate para manungsa. Amerga Ratu Kidul ora gelem jenenge dadi elek mula Wora Wari diusir saka njerone istana kidul. Ananging Sang Wora Wari nyuwun, menawa dheweke arep ngadegake nagara ana ing cedhake pesisir kidul.

Joko Sangkrib kang wetruh kahanan kang kaya manngkono banjur takon marang warga, sejatine ana lakon apa ing desa kono. Amerga desa akang amba lan rame menawa awan bisa sepi kaya kuburan menawa wanci wengi. Pitakone banjur kajawab. Menawa ing wayah wengi Wara Wari Metu lan golek tumbal menawa ana kang metu ing wayah bengi. Krungu cerita kang kaya mangkono Joko sangkrib banjur kepengin aweh pitulung lan uga kepengin mangerteni sejatine sapa Wara Wari kuwi. Dheweke banjur nyuwun pangestu saka lurah kono kang mimpin desa, menawa mengko bengi dheweke kepengin mangerteni sapa sang Wara Wari.

Wayah wis ngancik surup. Sangkrib banjur metu umah mlaku muteri desa. Lakune kebak tekad pengen ketemu karo sing gawe ribeting desa. Sapa sejatine wong kuwi. Tanpa ana rasa wedi ana ing njero atine, lakune gagah kaya macan luwe. Ananging sakjroning laku uga tansah ngati-ati. Amerga dheweke durung mangerti sapa kang bakal tinemu. Lan lelakon apa kang bakal diadepi.

Sakdalan-dalan jebul Jaka dimatake dene Nawang Sih. Salah sijine peri kang urip ana ing kono. Dheweke minangka widadari kang ayu rupane, uga dadi kembange bangsa peri ana ing tlatah kono. Panyawange kebak katresnan amerga kapincut dene Jaka kang pancen wis dadi pemuda kang bagus. Kajaba mangkono, salah bawane kang andhap ashor mratelakake minangka priyayi kang tumindak bener uga bangsawan. Saka kuwi Nawang Sih kasengsem dene Jaka Sangkrib.

Sejatine Nawang Sih uga lagi nandhang kasusahan. Amerga dheweke ditresnani karo salah sijine raksesa kang dadi panguwasane para demit ora liya Raja Wora-wari, ya kang bakal kalawan dene Sangkrib. Amerga Sang Raja kapincut dene rupane Nawang sih kang ayu tanpa cacat. Kajaba mangkono sang Wora-wari uga bisa ngalahake Raja asale ora liya bapake Nawang sih.

Tratap. Atine Sangkrib kang krasa menawa lagi diawasi. Mandeg lakune, nyawang sak kiwa tenenge. Matane tajem nggoleki sapa kang lagi ngematake. Alon keprungu swara nyundang jenenge. Swarane Nawang sih kang kanthi rasa ati-ati manekake ngundhang jeneng wong kang lagi dimatake.

Karo keprungune swara kuwi katon Kenya kang ayu ana ing panyawange Sangkrib. Rambute kang ngandan-andan kanthi busana sarwa endah. Kaget. Rasane Sangkrib meruhi panyawang kang kaya mangkono. Jebul Kenya ayu kang kawit mau ngematake lakune. Swarane kang alus metu saka lambene Kenya ayu kuwi. Dheweke terus ngenalake sapa sejatine lan kaperluane menawa bakal njaluk pitulungan amerga dheweke lagi kena ganggu dene Wora-wari.

Sangkrib kang krungu swara kuwi uga mangsuli lan ngenalake. Lan dheweke uga saguh aweh pitulung amarga uga Wora-wari wis gawe ribet karo liyane. Kajaba saka kuwi uga ngutarakake menawa dheweke kasengsem karo Nawang Sih. Amerga saka rupane kang ayu kang ndadekake sapa kang nyawang bakal tuwuh rasa tresna marang kenyaiki. Saka rasa tresna kang tuwuh Sangkrib uga njaluk menawa bisa musnahake Wora-wari, kapengen ndadekake dheweke dadi sisihane.

Panjaluke uga dituruti dene Nawang Sih. Amerga saka mulane Nawang Sih uga wis kasengsem dene Sangkrib. Lan kanggo nglawan Wora-wari Sangkrib diwenehi ngerti menawa wadine Sang Ratu yaiku cemeti kang dununge ana ing sakjrone gunung karang. Lan kanggo njupuk cemeti kuwi kudu kanthi tapa telung dina. Sakwise Kenya kuwi terus lunga tanpa pamit marang Sangkrib.

Jaka Sangkrib kang krungu lan wis mangerti wadine kang bakal kaadepi tumuju menyang gunung kang kamaksud kuwi. Nalika tekan ana perenge gunung kang jebul cedhak ana pesisir kuwi Sangkrib tapa pendem. Tapane dipendem awake among katon gulu lan sirahe. Kaya adate wong tapa Sangkrib among meneng lan memuji dhateng Gusti Kang Murbeng jagad supaya bisa pikantuk pitulungan.

Telung dina wis kaliwatan. Sangkrib kang lagi tapa ana ing pereng gunung karang kang bolong katekanan Sang Ratu kidul. Kanjenga Ratu mangerti apa kang dadi karep saka Sangkrib. Durung Sangkrib aweh panjaluk ananging Sang ratu wis aweh pusaka kang pancen digoleki. Pusaka kang awujud cemeti iku terus digawa marani raja Wora-Wari.

Sakwise tekan ana ing ngarepe pendapa kedhaton, sangkrib uluk salam menawa arep sowan marang sang nata. Kapapag para penjaga Sangkrib kagawa ngadep dene Sang Nata. Penjaga aweh atur marang Sang nata menawa ana pemuda kang arep ngandegake laune.

 Sang Nata nrima lan takon apa kang dadi perkara dadi sowane. Sangkrib wangsulan menawa dheweke kapengin ngandegake lakone Sang Nata kang seneng gawe kisruh. Sangkrib arep nyoba kasektene, lan menawa bisa menang dheweke mung njaluk dikandhegake lakune Sang Nata. Merga kang katindakake mung ngrusak katentremane liyan.

Sang nata mireng, duka. Keprungu tantangane, mudhun terus nyanggupi panyuwunane. Amarga pancen Sang Nata sakti mandra guna. Wong loro metu menyang glanggang. Dadi perang kang rame. Pada-pada sektine. Pada ngetokake kasektene. Dadi gonjang-ganjinge tlatah kono. Saben ngetokake ngelmune, ana swara gludug kang metu.

Sakwise pada ngetokake ngelmune lan pada katon kesele, Sangkrib kang wis nggawa pusaka kang dadi wadine migunakake pusaka kuwi. Sang Wora-Wari kang weruh pusaka kuwi kaget campur wedi. Sangkrib ora tanpa pikir maneh migunakake cemeti kuwi. Cemetine dienggo ngantem Sang Nata lan kelaran dheweke. Sang nata kalah ing glanggang. Lan ngakoni kekalahene, mila dheweke terus ngabdi marang Sangkrib lan ora bakal nerusake lelakone kang gawe rekasane liyan.

Sangkrib kang kasil ngalahake Wora-Wari bali menyang desa. Ana ing dalan Sangkrib katemu Nawang Sih lan nagih janji arep karma karo Nawang Sih. Leloron karma nganti tekane pati. Sangkrib kang dai garwane nduwe anak pitu. Dene Jaka Sangkrib kang bisa kasil ngalahake panguasa munggah dadi ratu ana ing tlatah kono.    

 b_@gong  ‘05